ZWART GOUD 
27 FEBRUARY 2011
HEERLEN — Ook toen ze beroemd werd als kunstenaar is Catherine Marie-Agnès zich blijven noemen naar de koosnaam die ze van haar moeder kreeg. Al was het maar omdat ze dondersgoed wist dat ze haar familie ermee kon ergeren. Zo pleegde ze haar eerste daad van verzet, want die familie ja daar moest Niki de Saint Phalle op zeker moment niks meer van hebben. Ondanks de goede komaf – haar vader was bankier – wilde ze zo snel mogelijk ontsnappen aan haar zo bleek later, traumatische jeugdervaringen. Er zouden nog vele verzetsdaden volgen.
De Frans-Amerikaanse Niki de Saint Phalle was een van de eerste vrouwelijke kunstenaars die haar gevoelens en kwetsbaarheid tot uiting liet komen in de kunst. Wie zich in haar werk verdiept voelt ondanks de aanblik van monsterachtige cyclopen, mythische beelden en de obsessief vervormde koppen wat De Saint Phalle gevoeld moet hebben. Kunst als catharsis. Kunst om jezelf te bevrijden. De Saint Phalle liet de inhoud van haar werk bepalen door persoonlijke, vrij heftige gebeurtenissen en omstandigheden uit haar leven. Dat was niet niks. Haar werk werd een daad van dwarsheid en verzet tegen onder meer de heersende rol van mannen in de maatschappij. “Ik ben geneigd om dingen te schilderen waar ik doodsbang voor ben”, zei ze ooit in een interview. Tegenwoordig maken topkunstenaars als Tracey Emin en Sarah Lucas faam met een meer provocatief-feminiene variant.
Opmerkelijk is het onderscheid in kleurgebruik bij Niki de Saint Phalle. Ze was al meer dan tien jaar bezig als kunstenaar toen met ingang van medio jaren zestig het kakelbont van haar werk begon af te spetteren na een periode van effen en somber aandoend grijs. Soms hing er letterlijk een grauwsluier omheen. In die tijd maakte ze kunst die niet mooi wilde zijn, dat niet voldeed aan het ideaalbeeld van schoonheid. De Saint Phalle’s kleurloze kunstuitingen konden wat haar betreft dan ook niet divers en tegelijk betekenisvol genoeg zijn. Sculpturen, schilderijen, altaren, assemblages van rondom haar huis gevonden voorwerpen, maar ook van materialen die je associeert met geweld voortgebracht door mannen. Vaak verwerkt ze pistolen en ander wapentuig in haar objecten, net als doodskoppen en speelgoedpoppetjes waarvan de ledematen zijn afgerukt.
Een enkele keer is de daad van verzet zo nadrukkelijk dat het werk iets overdadigs krijgt. Dan lijkt De Saint Phalle’s kunst volgepropt met een willekeurige zwik multimediamateriaal waardoor de kracht van het beeld teniet wordt gedaan. Wanneer de vlakverdeling gelijkmatiger is oogt haar werk een stuk toegankelijker, zoals het bronzen altaar dat met vleermuizen, pistolen en kruisen zwanger is van symboliek. Vlakbij in dezelfde ruimte staat een met dieren en poppen getooide bruid; verderop een zelfportret vol scherven en sieraden en koffiebonen als wenkbrauwen. In dit stadium van haar kunstenaarschap is elk werk van De Saint Phalle een open wond, een ontboezemende ontploffing. Ongecompliceerd en daarom des te indringend is Dart Portrait. Het hoofd als dartboard bevestigd boven een witte blouse met een pakje Gauloises. Slachtoffer én beul mogen vooraleer over te gaan tot de executie als laatste wens nog een trekje nemen, aangezien er niet één maar twee sigaretten uit het hemdzakje steken.
Maar de metafoor voor haar afkeer van geweld en van een samenleving die door mannen werd bepaald, kwam het flagrantst tot uiting in de schietschilderijen. De bovenaan het doek bevestigde verfzakjes lieten na trefzekere schoten een spoor van kleur op de gipsbeelden achter. Dat was precies wat ze wilde. De Saint Phalle wilde bloed zien. “In 1961 schoot ik op mijn vader, op alle mannen, op belangrijke mannen, dikke mannen, mijn broer, de samenleving, de kerk, het klooster, school, mijn familie, mijn moeder…”.
Mede door de samenwerking met haar tweede echtgenoot, kunstenaar Jean Tinguely, ontmoet De Saint Phalle andere grote namen uit de kunstwereld. Jasper Johns bijvoorbeeld en de latere pop-art pionier Robert Rauschenberg. Maar ook met John Cage, Marcel Duchamp en Salvador Dali maakt ze kennis. Aan gelijkgestemden en waardering dus geen gebrek. En dat voor iemand die in haar jonge jaren nog als fotomodel poseerde voor Elle en Vogue. Parallel aan de toenemende erkenning en succes verliep haar privéleven tamelijk desastreus. Lange tijd kampte ze met depressies en zenuwinzinkingen en stond ze onder psychiatrische behandeling. Ongetwijfeld is er een gebeurtenis van grote impact geweest op haar leven. De Saint Phalle werd op elfjarige leeftijd door haar vader seksueel misbruikt. Ze schreef er pijnlijk openhartig over in haar autobiografie Mon Secret. Dat openhartige was ook te zien in Daddy, een korte film die ze over dit onderwerp maakte en waarin de beelden een verstikkende vader-dochter relatie suggereren.
SCHUNCK* toont met Outside-In een inzichtelijke afspiegeling van werk én leven van de in 2002 op 71-jarige leeftijd overleden Niki de Saint Phalle. Meer dan honderd kunstwerken zijn er te zien, gelijkmoedig verdeeld over de museumzaal onderin het gebouw. In de entree staan de beelden waarmee De Saint Phalle bekendheid verwierf. Vrouwenfiguren die door hun omvang mannen te kijk zetten. “Ik wilde naar een nieuwe moeder, een moedergodin uitvinden, en in deze vorm worden herboren”, aldus De Saint Phalle. Borsten, buik en dijen zijn dus lekker brutaal ingekleurd. Het hoofd telkens stoïcijns anoniem. Zelfs de beroemde Nanabeelden bleken dus niets minder dan een statement. En ach, de mannelijkheid heeft het toch al zwaar te verduren bij deze tentoonstelling: een gigantische penis ligt opgebaard in een begrafeniskist.
— Harry Prenger, Zwart Goud
Niki de Saint Phalle. Outside-In
(tentoonstelling, SCHUNCK*, Heerlen, van 26 februari t/m 19 juni 2011)
Meer info:
Schunck* Niki-de-Saint-Phalle. Outside In
Website Niki de Saint Phalle:
www.nikidesaintphalle.org
Image 1 — Niki de Saint Phalle (Photo: Lothar Wolleh)
Image 2 — Autel O.A.S. (222 x 240 x 41 cm) 1962
Image 3 — Autoportrait (141 x 141 x 4 cm) 1958-1959
Image 4 — Shooting Painting American Embassy (245 x 66 x 22 cm) 1961
Image 5 — Niki with rifle